James George Frazer’in Altın Dal isimli eseri 130 yıl önce yazılmış olmasına rağmen özellikle Karşılaştırmalı Dinler Tarihi için, içerdiği örnekler bakımından halen en zengin ve alanında en etkili kitaplardan biridir.
Antropolojinin kurucularından ve Karşılaştırmalı Dinler Tarihinin öncülerinden sayılan İskoçyalı James George Frazer’in ünlü çalışması Altın Dal, 1890 yılında iki cilt halinde yayımlandı. Frazer 1936 yılına kadar kitaba eklemeler yaparak çalışmasını genişletti ve eser toplam 13 cilt olarak tamamlandı. Türkçeye 1941’de yapılan tek çevirisinde iki ciltlik ilk baskısı esas alındı.
Frazer, içinde bulunduğu döneme egemen olan evrimci bakış açısını kitabına da yansıtmış. İnsanlık tarihinin büyü, din ve bilim aşamalarından geçtiğine dair ilerlemeci bir teorinin sunulduğu kitapta Frazer özetle şu görüşleri savunuyor:
- İnsan, doğa ve doğaüstü varlıklar, önceleri eşit güçler olarak görülüyordu.
- Bilginin artmasıyla insan, doğa karşısında zayıf bir güç olduğunu gördü. Doğaüstü güçleri de yine kendisinden daha üstün güçler olarak kabul etti.
- Doğa yasalarının keşfedildiği modern dönemde ise nedensellik zinciri dolayısıyla bilime giden yol açılmış oldu.
Frazer’e göre güçler eşitliğinin varsayıldığı ilk döneme büyücülük, doğa ile doğaüstü güçlerin insana göre üstünlüğünün varsayıldığı döneme dinler, doğa yasalarının keşfedildiği döneme ise bilim damgasını vurmuştur. Bugün çağdaş toplumlarda halen görülen ve genellikle batıl inanç olarak anılan hurafelerin kökeni, ilkel dönemden kalma inançlardır.
- Kitap, ilkel toplulukların inançlarına dair örneklerle dolu. Ancak Yunan-Roma inanç ve mitlerinin ilkel topluluklara örnek olarak zikredilmesi, “Varılmak istenen sonuca ulaşmak için her yolun mübah görüldüğü”nü düşündürdü bana.
- Kitabı okuduktan sonra büyülerin ilkel kabilelerin saçma sapan uğraşları olmaktan ibaret olmadığını, sosyo-kültürel bir olgu olarak halen günümüzde etkilerini nasıl devam ettirdiklerini görmüş olacaksınız.
- Türkçeye çevrisi yapılan iki ciltlik ilk versiyonda sadece ilkel toplulukların inançlarına örnekler verilmiş. Çalışmanın sonraki versiyonlarında ise İbrahimî dinlerle kıyaslamalar yer alıyor. Bunların henüz (2020 yılında) çevirisi yapılmamış.
- İlahiyat fakültelerinde Frazer ya da Altın Dal hakkında yazılmış makaleler olup olmadığını araştırdığımda maalesef sadece bir makaleye ulaşabildim.
- Eski çağlarda yaşamış topluluklar için ilkel tabirinin kullanılması hoş görünmese de bunu ifade edecek daha uygun başka bir tabir bulamadım.
Kitaptan bir alıntı:
Bizim yabanılla olan benzerliklerimiz, ondan ayrıldığımız taraflardan sayıca çok daha fazladır; onunla ortak olan, gerçek ve yararlı olarak geriye kalan nemiz varsa, bunu, bizim bugün özgün ve sezgisel olarak bakmaya eğilimli olduğumuz o görünüşte temel düşünceleri deneyimle yavaş yavaş elde etmiş ve kalıt olarak bize aktarmış olan yabanıl atalarımıza borçluyuz. Yüzlerce yıldır bize aktarılmakta olan bir servetin kalıtçıları gibiyiz bizler.
Düşününce ve araştırınca, çoğu kez kendimizin olarak kabul ettiğimiz şeylerin çoğunu atalarımıza borçlu olduğumuzu; onların yaptıkları hataların bilinçli taşkınlıklar ya da deli saçmaları değil, ortaya kondukları zamanda haklı görülebilir olan ama daha eksiksiz deneyimlerin yetersiz duruma getirdiği basit varsayımlar olduğunu anlayacağız. Hakikat, en sonunda, ancak varsayımların birbiri ardından denenmesi ve yanlışın atılmasıyla ortaya çıkmıştır.
Yabanıl çağların ve ırkların düşüncelerini ve pratiklerini gözden geçirirken, onların hatalarına hakikatin peşinde koşarken yapılmış kaçınılmaz sürçmeler olarak sevecenlikle bakmak ve günün birinde bizim de gerek duyabileceğimiz hoşgörüyü göstermek akıllılık olacaktır.
James George Frazer, Altın Dal